Kavs-i

Gökkuşağı, çıplak gözümüzün görebildiği renk titreşimlerinin sınırını belirleyen kırmızı ve mor arasındaki renklerden oluşur:

 

 

Bir başka deyişle, insan gözünün çıplak olarak, herhangi bir araç kullanmadan algılayabildiği renklerin tümü gökkuşağında vardır.

Eskiler, alâim-i semâ derlerdi gökkuşağına.

Alâim, alametler demek; yani işaretler, nişanlar.

Semâ da, gökyüzü.

Alâim-i semâ, gökyüzünün işaretleri, gökyüzünün nişanları anlamına geliyor.

Ama alâim-i semâ'nın bu anlamı, sadece sözlük karşılığı kelimelere göre.

Oysa alâim'in, yani alamederin, Arapça'da kullanımının bir başka anlamı daha var: Alâmet sözcüğü mucize anlamına da geliyor.

Yani alâim, mucizeler biçiminde de anlaşılabilir.

Böylece eski dilimizde gökkuşağı karşılığı olan alâim-i semâ, göğün mucizeleri anlamına geliyor.

 

....

Biliyorsunuz, gökkuşağının bir adı da ebemkuşağı'dır.

Size bu mektubu yazarken, yemek sofralarındaki tartışmalarımız aklıma geldi ve o sıralarda hep yaptığımız gibi biraz sözlük karıştırdım.

Böylece gökkuşağının şimdiye kadar hiç duymadığım bir adını daha öğrendim Ali Püsküllüoğlu'nun sözlüğünden: Alkım.

....

Bu sözlükteki alkımın, yani gökkuşağının tanımını pek sevdim, onu sizlerle de paylaşmak istiyorum:

"Düşmekte olan yağmur damlalarında güneş ışınlarının kırılıp yansımasıyla gökyüzünde ortaya çıkan yedi renkli bir kuşak biçimindeki görüntü, ki buna gökkuşağı, ebemkuşağı, yağmur kuşağı da denmektedir."

Böylece gökkuşağı için bir sözcük daha öğrenmiş oldum: Yağmur kuşağı.

Bu arada, gökkuşağı için sözlük karıştırırken, yeni Türkçe, daha doğrusu "arı Türkçe" ya da "öz Türkçe" denilen ikinci bir sözcük daha öğrendiğimi itiraf etmeliyim:

Pek çok sözlükte, örneğin şaşırtıcı bir biçimde Devellioğlu'nun lûgatında, gökkuşağı karşılığı olarak: Al yeşil kuşak adıyla da karşılaştım.

Aslında al yeşil kuşak, gökkuşağını tanımlamak bakımından mantıklı bir sözcük.

Ama ben, aynen alkım gibi, gökkuşağına al yeşil kuşak dendiğini de hiç duymamıştım.

Demek ki insan benim yaşımda bile, kendi dilini hâlâ okuyarak öğrenebiliyor.

Yine de bana öyle geliyor ki, alkım ve al yeşil kuşak Türk Dil Kurumu tarafından üretilmiş ama tutmamış sözcükler.

Gökkuşağı gibi güzelim bir sözcük varken, alkım ya da al yeşil kuşak niye kullanılsın ki?

Üstelik ebemkuşağı da bir seçenek olarak ortadayken.

İsteyen ebemkuşağı der, isteyen gökkuşağı.

Aynen alâim-i semâ yerine eskiden kimilerinin de alâim-üs semâ dediği gibi.

Bildiğiniz gibi, Arapça'da tamlamalar "i" ya da "üs" gibi ekler alarak sözcükleri birbirlerine bağlarlardı.

Bu nedenle de, kimileri alâim-i semâ, kimileri de alâim-üs semâ derlerdi.

Bu arada, bu sözcükleri ve anlamlarını bilmeyen halkımızın, zamanla, alâim-i semâ kelimesini, eleğimsağma biçiminde söylemeye başladığını belirtmeliyim.

....

 

 

Arapçada, gökkuşağının bir adı daha var: Kavs-i kuzah da diyorlar.

Kavs ya da kavis, yay anlamında.

Kuzah ise, çok anlamı olan bir sözcük: Hem bulutlara karışan bir melek anlamına geliyor, hem de şeytan; ayrıca renk renk çizgi demek.

 

Kavs-i kuzah için Ferit Devellioğlu'nun Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat adlı yapıtına bakarken, gökkuşağının Arapçada bir adı daha olduğunu gördüm: Kavs-i kudret.

Hiç kuşkusuz, burada kudret Allah anlamına geliyor.

Böylece Arapçada gökkuşağı için, Allahın kudreti anlamına, bu güzelliğe ilahi bir anlam da yükleyen bir isim daha ortaya çıkıyor.

....

 

Gökkuşağına Farçada âdyende veya âfendik da diyorlar. Her iki sözcükteki "a" harfleri uzun okunuyor.

Bildiğiniz gibi gökkuşağı İngilizcede rainbow sözcüğü ile karşılanıyor: Sözcük be sözcük çevirisi yağmur yayı anlamında.

Fransızcada ise arc-en-ciel deniyor: Bu tamlamanın da kelime be kelime anlamı gök yayı biçiminde.

 

Emre Kongar * Kızlarıma Mektupla