Atasözü Nedir? Atasözlerinin Özellikleri Nelerdir?..

ATASÖZLERİ

 

Az sözcük ile anlatılmış atalar sözü, engin denfeyim ve gözlemlerin sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Anlatım sanatlarına bürünmüş bu eski sözler, kısalığı ve sadeliği içinde bir takım gerçekleri anlatır. Kimlerin ne zaman, nerede söylediği belli olmayan bu özlü sözler, atalarımızın dünya görüşlerini anlatan genel kurallardır.

 

Atasözleri, geçmiş kuşaklardan süzüle süzüle günümüze kadar gelmiş yol gösteren, öğüt veren kalıplaşmış sözlerdir.

 

Atasözleri anonimdir. Atasözleri genelde mecaz anlam taşıyan, hazine değerinde kıymetli sözlerdir.

 

ÖRNEKLER

 

Akıllı düşman, akılsız dosttan iyidir.

Arkadaşını söyle, sana kim olduğunu söyleyeyim.

Biri yer biri bakar, kıyamet ondan kopar.

Çürük tahta çivi tutmaz.

El için kuyu kazan, evvela kendi düşer.

Gözden ırak olan, gönülden de ırak olur.

Her ağacın meyvesi olmaz.

İnsana dayanma ölür, ağaca dayanma kurur.

Kötülük her kişinin, iyilik er kişinin kârıdır.

Minareyi çalan, kılıfını hazırlar.

Nerde birlik, orada dirlik

Öz ağlamayınca, göz ağlamaz.

Öfkeyle kalkan zararla oturur.

Su testisi, su yolunda kırılır.

Su uyur düşman uyumaz.

 

Atasözlerinin ortak özelliklerini de şöyle sıralayabiliriz:

 

1. Söyleyeni belli olmadığı için ulusların ortak malı olmuştur.

2. Geniş halk kitlelerinin yüzyıllardan beri getirdiği deneyimlerin bir sonucudur.

3. Yol gösterici bir nitelik taşırlar.

4. Olaylardan alınması gereken dersi bildirirler.

5. Klişeleşmiş sözlerdir, kalıpları bozulmaz.

6. Ahlakî düşünceye ağırlık vererek dürüstlüğü önerirler.

7. Yalın sözlerdir, anlatımlarında kapalılık yoktur.

 

UYARILAR:

 

1. Atasözleri ile özdeyişleri (vecize) karıştırmamak gerekir. Özdeyişler, söyleneni belli, kısa ve anlatımı etkili özlü sözlerdir.

 

ÖRNEK:

 

“Yeter derecede eğitime sahip olmalısın ki, çevrendeki insanları gereğinden büyük gör-meyesin; fakat bilgeliği sağlayacak kadar da eğitimin olmalı ki, onları küçük görmeyesin.”

M.L.Boren

 

2. Atasözlerini deyimlerle de karıştırmamak gerekir.

 

a. Benzer Yönleri:

 

1) Herikisinde de mecaz, iğretileme ve kinaye gibi sanatlar vardır.

2) Sözcük dizilişleri değiştirilmez.

3) Biçim yönünden birbirlerine benzerler.

4) Her ikisinde de kısa ve özlü anlatım esastır.

5) Ulusların ortak malı oldukları için bir evrensellik taşırlar.

 

b. Karşıt Yönleri:

 

1) Deyimler, anlatıma çekicilik katar; atasözleri ise bir çıkış yolu gösterir, öğüt verirler.

2) Deyimler bir kavramı tanıtır; atasözleri bir kuralı bir ölçüyü tanıtır.

3) Atasözlerinde ahlâki bir amaç vardır; deyimler ise bir duyguyu, bir inanışı belirtirler.

4) Deyimler tüm kişi ve zamana göre çekime girerler; atasözleri ise daha çok emir ve geniş zaman kipinde kullanılırlar.

 

ÖRNEKLER:

 

Zülfi yâre dokunmak. (Deyim)

Zora dağlar dayanmaz. (Atasözü)

Yiğitlik sende kalsın. (Deyim)

Yiğitlik meydanda belli olur. (Atasözü)

Vur patlasın çal oynasın. (Deyim)

Varsa hünerin, her yerde vardır yerin. (Atasözü)

 

5) Deyimler birer sözcük grubu olmasına karşın; atasözleri daha çok tam bir cümle oluşturur.