Zor Kişilik...

Zor Kişilik

“Nefse ve ona birtakım kabiliyetler verip de iyilik ve kötülüklerini ilham edene yemin ederim ki, nefsini kötülüklerden arındıran kurtuluşa ermiş, onu kötülüklere gömen de ziyan etmiştir.” (eş-Şems, 7-10.)

Kişilik ile ilgili yapıların incelenmesi, İslam’da nefis tahlilleri ile başlamış, amellerin incelikleri, niyetler, davranışların gerçek motifleri ile ilgilenen fıkıh ve tasavvuf alimleri bu konu ile ilgili çalışmalar yapmışlardır.

Kişilik başkalarına gösterilen gösterilmek istenen veçhedir. Kişilik, dış görünüşün altında gizli, hatta meydana çıkarılması zor olan, insanın asıl özüdür. Kişiliğin iki özelliği tek oluş ve istikrardır. Bir kimsenin kişiliğini tetkik ederken bu insanı bir bütün olarak ele almak gerekir.

Karakter kelimesiyle ferdin ahlakî davranışlarının yönü ve tutarlılığı kastedilir. Karakter, insanın içinde yaşadığı sosyal çevrenin kültürel değerlere yaptığı baskı sonucu teşekkül eder. Toplumun kişiden kesinlikle uyum isteğinde bulunduğu davranış modelleri karakteri, kesin uyum isteğinde bulunmadığı davranış kalıpları kişiliği teşkil eder. Dürüstlük bir karakter özelliğidir. Tepki hızınız ise kişilik özelliğinizdir.

Örneğin “Ahmet’in çok karamsar bir kişiliği var” diyerek herhangi birinin kişiliğinden söz açtığımızda, Ahmet’in yaşamının değişik dönemlerinde ve çeşitli durumlarda, olaylara olumsuz yönden bakma ve her şeyin en kötüsünü bekleme eğilimini ifade etmek isteriz.

Ahmet büyük bir ihtimalle karamsarlığını kişiliğinin değişmez bir niteliği olarak algılamamaktadır. Tersine o, karşılaştığı olaylar karşısında her seferinde değişik biçimde davrandığını düşünmektedir. Ancak hepimizin bizi iyi tanıyan bir dostumuza karşı karşıya kaldığımız zor bir durumu anlattığımız olmuştur. Bu olay karşısında takındığımız tavrımıza dostumuzun cevabı şöyle olabilir. “ Senin böyle bir tepki göstermene hiç şaşırmadım!”

Dostumuzun cevabı karşısında hayrete düşeriz, şaşırırız belki de kızarız. Aslında bu, uzun zamandan beri bizi tanıyan dostumuzun bir anlaşmazlık durumunda nasıl tepki göstereceğimiz üzerine edindiği bir fikirdir. Bu, onun için kişiliğimizin bir özelliğidir.

Demek ki, kişilik özellikleri, kişinin kendisini ve çevresini algıladığı, alışılmış tarz ve davranış, tepki gösterme biçimleriyle belirginlik kazanırlar. Bunlar çoğunlukla sıfatlarla tanımlanırlar: Otoriter, sosyal, güvensiz, vicdanlı…

Zor Kişilik Nedir?

Benim kuşkucu olduğumu varsayalım. Eğer bu kuşkuculuk ölçülü ise ve bir gözlem döneminden sonra, kişilere güveniyorsam, kuşkum beni “aldatılmaktan” koruyabilecek basit bir kişilik özelliğidir. Örneğin kullanılmış bir otomobil satın alacaksam bu kuşkuculuğumun bana çok yararı olacaktır. Buna karşılık her zaman çok kuşkucuysam ve çok iyi niyetli insanlara bile güvenmiyorsam, herkes beni kısa süre içinde çekilmez biri olarak yorumlar ve ben kendimi her zaman diken üstünde hissederim; yeni arkadaşlıklar kurmak veya karşıma çıkan iyi işlerde başarılı olma fırsatlarını da kaçırırım. Bu durumda kuşkucu yönüm beni “zor bir kişilik” yapar.

İnsandaki bazı kişilik özellikleri çok belirgin ya da katılaşmış olduğunda, durumlara uyum sağlayamadığında kendi ya da başkaları için veya her iki taraf için bir ıstırap olduğunda, kişiliğin zor kişiliğe dönüştüğü söylenebilir.

Psikologlar ve psikiyatristler için bazı kişilik tiplerini tanımlamak, bu kişilerin çeşitli durumlardaki tepkilerini ya da onlara önerilebilecek tedaviyi daha iyi belirlemeye yarar.

Şimdi zor kişiliklerin özelliklerine bir bakalım:

Kaygılı Kişilikler

- Kendisi ve yakınları için, günlük hayatın tehlikelerine oranla çok yoğun ve sıkça endişe duyarlar.

- Çoğunlukla fiziksel aşırı bir gerilim taşırlar.

- Tehlike riski çok düşük olayları bile kontrol edebilmek için beklentiler içinde olurlar.

Paranoyak Kişilikler

- Kendileri hakkındaki kötü niyetlerinden dolayı diğer insanlardan kuşkulanırlar.

- Kimseye içini dökmez kuşkucudurlar.

- Başkalarının, hatta kendi yakınlarının bile dürüstlüğünden kuşku duyarlar.

- Hep kendi önceliği ve haklarıyla uğraştığından, kolaylıkla hakarete uğradığını sanırlar.

- Kendini akılcı, soğuk ve mantıklı gösterir; sevgi ya da olumlu duygular göstermede güçlük çekerler, mizah yönleri gelişmemiştir.

Histriyonik (Oyuncu) Kişilikler

- Başkalarının dikkatini çekmeye çalışır, genel ilginin olmadığı ortamlardan hoşlanmaz, yoğun olarak etrafındakilerin sevgisini ararlar.

- Sık sık değişen duygularını dramatize ederek açığa vururlar.

- Açık olmayan, ayrıntıları kaçıran duygusal bir konuşma tarzları vardır; çevrelerindeki kişileri abartılı biçimde idealize etme ya da aşağılama eğilimindedir.

Narsiz (Özsever) Kişilikler

- Olağanüstü ve ayrıcalıklı oldukları duygusunu taşılar. Onlar her şeyi herkesten daha çok hak ettiğini düşünmektedirler.

- Meslek yaşamlarında elde edilecek büyük başarıların tutkularıyla doludurlar. İlgi ve ayrıcalık bekler ama karşılık vermeye zorunluluk hissetmezler.

- Çoğunlukla fiziksel görünümüne ve giysilerine pek düşkündürler.

- Bekledikleri ayrıcalıklar kendilerine sunulmazsa kızar ve öfkelenir; amaçlarına ulaşmak için başkalarını kullanır ve sömürürler.

- Kendilerini başkalarının yerine koyma duygusu gelişmemiştir. Başkalarının duygularından etkilenmezler.

Şizoid (İçekapanık) Kişilikler

- Özellikle tek başına gerçekleştirilen etkinlikleri seçerler, başkaları ile birlikte olmayı aramazlar.

- Başkalarının iltifatlarına ya da eleştirilerine ilgi göstermez havadadırlar, samimi dostları az sayıda ve genellikle aile çevresindedir.

Aktif Kişilikler

- Sabırsızdırlar, tek düşünceleri daha hızlı davranmak ve sınırlı zamana maksimum işi sığdırmaktır. Özen ve kesinliğe düşkün, insanların yavaşlılığına tahammülsüzdürler.

- Hayatın her anında kazanma isteği hep ön plandadır. İşi fazlasıyla benimseyerek eğlenceyi bile amaca yönelik bir görev haline getirebilirler.

Depresif Kişilikler

- Olayların kötü yanlarını, muhtemel tehlikeleri öne çıkarır, olayların olumsuz yönünü abartarak olumlu yönünü küçümserler.

- Yolunda gitmeyen bir şey olmasa bile hep üzüntülü durumdadırlar.

- Hoş olarak kabul edilen şeylerden bile (eğlence gibi) az zevk alırlar.

Bağımlı Kişilikler

- Başkaları tarafından desteklenme ve rahatlatılma ihtiyacı duyarlar.

- Başkasının onayı olmadan karar vermekten çekinirler.

- Kendileri için önemli kararlar almayı başkasına bırakırlar.

- Kimseyi gücendirmemek için hep evet derler.

- Söylediği kabul edilmez ya da eleştirilirse, oldukça etkilenir ve kaygılanırlar.

- Başkalarına şirin görünmek için beklentisi az olan işler kabul ederler.

- Bir projeyi ya da işi başlatmakta zorlanır daha çok gelişmeleri izlerler.

Edilgen-Saldırgan (Pasif-Agresif) Kişilikler

- Başkalarının isteklerine karşı genellikle bir direniş gösterirler.

- Emirleri aşırı derecede tartışır, otoriteyi temsil edenleri eleştirirler.

- Kendisine verilen işi savsaklar, bitirmez, bilerek sonuçlandırmaz, anlaşılamamaktan ya da nefret edildiğinden yakınır, kendisine haksız davranıldığını ileri sürer.

Sakınımlı Kişilikler

- Eleştirilmekten ya da kendisiyle alay edilmesinden korkar, gülünç duruma düşmekten endişe duyarlar.

- Sıkıntılı duruma düşeceği, ya da incinebilecekleri durumdan sakınırlar. (Yeni kişilerle tanışma, yeni bir iş vb.)

- Kendine az güvenir, yetenek ve başarılarını küçümserler.

- Başarısızlıktan korktukları için, çoğunlukla silik bir rol ya da yeteneklerinin altında görevler üstlenirler.

Saplantılı Kişilikler

- İnatçıdırlar, her şeyin kurallara ve beklentilerine uygun biçimde yapılması için ısrar ederler.

- Ayrıntılara, prosedürlere ve düzenlemelere son derece dikkat ederler.

- Sıcak duygularını ifade etmekte zorlanır, çoğunlukla şekilci soğuk ve sıkıntılıdırlar.

- Bir hata yapmaktan korktukları için karar vermekte zorlanır, aşırı derecede tereddüt eder ve ince düşünürler.

- Aşırı boyutlarda vicdanlı ve titizdirler.

Zor kişilikler her zaman vardır ve var olacaktır. Herhalde zor bir kişiliğe sahip olmayı kendileri seçmediler. Bu kişiler kalıtımla eğitimin bir karışımı sonucu, onları çoğunlukla başarıya götürmeyen davranışları benimsemişlerdir. Bu durumdan tümüyle onları sorumlu tutmak haksızlık olur. Kim, aşırı derecede kaygılı, itici, kuşkucu, başkalarına bağımlı ya da kafayı ayrıntılara takan biri olmayı özgürce seçer?

Ali Can