Beynimizin Beyni...

Türkiye'nin idarî merkezi Ankara'dır. Fakat Ankara'nın her yeri aynı derecede önem arz etmez. Ankara'nın da merkezi başbakanlıktır. Benzer şekilde birçok sistemde bir merkez, bir de merkezin merkezi vardır. Vücudumuzun işleyişinde en önemli merkez, bütün sinir sisteminin yoğun bir şekilde yerleştirildiği beyindir. Yukarıdaki örnekte olduğu gibi beynimizin de taban kısmına yerleştirilmiş olan hipotalamus, bir mânâda beynimizin beynidir.

Hipotalamus, beynin öteki bölgeleriyle ve bütün iç organlarla sinir bağları kuracak ve bütün bu bölgelerle sinir lifleri vasıtasıyla iletişimde olacak şekilde çok mühim bir konuma yerleştirilmiştir. Bu stratejik konumuyla hem beynimizin hem de vücudumuzun tıpkı bir orkestra gibi idare edilmesinde rol alan sebepler perdesinin başında gelir. Buradan salgılanan bazı hormonlar vasıtasıyla vücuttaki hemen hemen bütün iç salgı bezlerinin çalışmaları denetlenir. Bu hususiyeti ile hipotalamus, insan organizmasındaki haberleşme ve denetim sistemlerinin en mühim merkezidir.

Hipotalamus, iki taraflı çalışan bir sinyal dönüştürücü şeklinde yaratılmıştır. Kendisine gelen elektrik uyarılarını, kimyevî uyarılara çevirebileceği gibi, kimyevî sinyalleri de elektrik sinyallerine dönüştürebilen nadir beyin yapılarından biridir. Başka bir deyişle hipotalamusa, insan organizmasının sinir sistemiyle hormon sistemini birbirine bağlayan bir köprü vazifesi verilmiştir. Böylece yalnızca hormonal sistemin değil, sinir sisteminin de aynı ustalıkla idaresinde söz sahibi kılınmıştır. Tesadüfî mutasyonların ve akılsız atomların hücre seviyesinde bu kadar mükemmel bir organı kendi kendine geliştirmesi asla mümkün değildir.

Vücuda içten dıştan ulaştırılan her türlü sinyalin çok önemli bir kısmı değerlendirilmek üzere hipotalamusa gelir. Kendisine ulaşan bilgileri yorumlama, alınması gereken tedbirleri alma ve vücutta yapılması gereken değişiklikleri hesaplama, karar verme ve bu kararları ilgili vücut hücrelerine uygulattırma gibi çok kompleks süreçlere ait bilgileri bu küçük doku parçasının kendi ilmine ve kudretine verebilir miyiz? Bütün bu hikmetli ve aklımızın idrak etmekte zorlandığı vazifeleri hipotalamus saniyeler içerisinde aksatmadan yerine getirir.

Dört gram ağırlığında olan hipotalamus, 1.400 gramlık beynin binde üçünü, 70 kilogramlık vücut ağırlığının ise, sadece yüz binde altısını teşkil eder. Ancak minicik cirmine rağmen, göz sinirinin üzerine uzanan ön parçasıyla da kan basıncını, vücut sıcaklığını ve pek çok hormonun salgılanma hızını kontrol etmekle vazifelidir.

Hipotalamusa, beyindeki hipofiz bezini uyaran hormonların üretilmesi rolü verilmiştir; bunlar da ön hipofizde çeşitli hormonların yapımını ve kana salgılanmasını düzenlemede vazifelidir. Hipofizden salgılanan büyüme, cinsiyet, süt üretimi, metabolizma hızı vs. gibi her türlü hormonun sentezi, salınması veya durdurulması faaliyetlerinin sinyalleri hipotalamustan üretilir. Bütün bu faaliyetler, onun kısmen beyinden bağımsız bir organ olduğunu düşündürse de, aslında onlar karşılıklı bir diyalog ve münasebet içinde birbirlerine tesir ederler. Vazifelerinden bazıları şunlardır:

Vücut sıcaklığının ayarlanması: Ön hipotalamusta vücudu sıcaklık artışından, arka hipotalamusta ise sıcaklık düşmesinden koruyan birer merkez bulunmaktadır.

Beslenmenin düzenlenmesi: Yapısında bulunan açlık merkezi besin alma, tokluk merkezi ise besin alımını durdurma ile vazifelendirilmiştir.

Kalb-damar sisteminin düzenlenmesi: Arka ve yan hipotalamusun uyarılması kan basıncı ve kalb hızını artırırken, preoptik (görme merkezinin ön kısmı) alanın uyarılması sıklıkla zıt tesir yapmaktadır.

Su alımının düzenlenmesi: Bu fonksiyon iki yolla icra edilmektedir:

Susama hissini uyandırarak su içilmesine vesile olur İdrarla su atılımını denetler.

Rahim kasılmalarının ve süt boşalmasının düzenlenmesi: Salgıladığı oksitosin hormonu rahim kasının kasılabilirliğini artırdığı gibi, meme keseciklerini çevreleyen hücrelerin kasılmasını da sağlar. Bu hormon, rahmin kasılmasını temin edip doğum sancılarını kuvvetlendirerek bebeğin doğum kanalından çıkışını kolaylaştırmakla birlikte, doğumdan sonra sütün meme başından çıkışını sağlayan mekanizmayı da harekete geçirir.

Savunma-saldırı cevaplarının düzenlenmesi: Tehlike ânında vücutta refleks şeklinde gelişen savunma ve sonrasında tehlikenin üzerine saldırma gibi tepkilerin düzenlenmesi ile de vazifelidir.

Hipofizle yardımlaşma

Hipotalamusun vücut üzerindeki hâkimiyetine katkıda bulunan çok mühim bir yardımcısı vardır. Aldığı kararları gerekli yerlere bu yardımcısı vasıtasıyla bildirir. Meselâ vücutta kan basıncı düştüğünde ilk olarak istihbarat birimleri harekete geçer ve bu basınç değişikliğini hipotalamusa bildirirler. Hipotalamus da basıncın yükselmesi için ne gibi bir tedbir alınması gerektiğine karar verilir. Bu karar yardımcısına bildirilir. Kendisinin yardımcısı olan ve hormonal sistem üzerinde çok büyük bir tesiri olan "hipofiz" bezi ile hipotalamus, iki küçük et parçası gibi görülmelerine rağmen, iki şuurlu insan gibi haberleşir. Hipotalamus, yaratılışı itibarıyla hipofiz bezi üzerinde tam bir kontrol sağlar. Hipofizin hayatî ehemmiyeti haiz birçok hormonu, hipotalamusun denetiminde salgılanır.

Vücudun sadece yüz binde altısı ağırlığındaki bir dokunun ve bu dokuyu oluşturan hücrelerin plân yapması, bu plâna uygun hareket etmesi, bir kısım emirler verip, diğerlerinin bu emirlere uyması, verilen emirleri anlayabilmesi ve eksiksizce uygulayabilmesi harikulâde hâdiselerdir. Üstelik bugüne kadar yaşamış olan ve hâlen yaşayan milyarlarca insanın her birinin beyninde bunların istisnasız gerçekleşmesi, aynı uyumun kusursuz bir şekilde her insanda işlemesi, durumu daha da harikulâdeleştirmektedir. Vücudumuzu oluşturan gözle görülmeyecek kadar küçük hücrelere ve bu hücrelerin ürettikleri hormonlara, enzimlere ve diğer yüz binlerce protein molekülüne, sonsuz bir ilim, akıl ve şuur gerektiren bütün bu hususiyetleri kazandıranın, akılsız tabiat kuvvetleri ve başıboş tesadüfler olamayacağı açıktır. İnsan bedeninde kusursuz şekilde çalışan bütün sistemleri teşkil eden organ, doku ve hücrelerin işleyişinin her safha ve parçasının, insanın kavrama sınırlarının ötesinde ve eşi benzeri olmayan sonsuz bir ilim ve kudretin gücü ile hareket ettikleri çok açıktır.

Kaynaklar

- Saper, C.B. (2003) The hypothalamus. In: The Human Nervous System, G. Paxinos, ed. Academic Press, San Diego, pp. 513-550.

- Delcomyn, Fred. Foundations of Neurobiology. New York: W. H. Freeman and Company, 1998

- Low MJ. Neuroendocrinology. In: Kronenberg HM, Melmed S, Polonsky KS, Larsen PR. Williams Textbook of Endocrinology. 11th ed. Philadelphia, PA: Saunders Elsevier; 2008:chap 7.